Trò chơi dân gian ở thị xã Hoài Nhơn Bình Định: bộ đề Cổ Nhơn xuân Tân Sửu 2021

Bài viết này mang tính chất lưu giữ/ thư viện về bộ đề (các câu thai) cùng lời giải đáp của Cổ Nhơn – một trò chơi dân gian ở thị xã Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định và chỉ xuất hiện vào mỗi dịp tết cổ truyền, thường là từ ngày 30 tháng Chạp âm lịch cho đến hết mồng 5 tháng Giêng – xuân Tân Sửu 2021.

Chi tiết cụ thể về trò chơi dân gian Cổ Nhơn, mời bạn đọc bài viết này.

Bộ Cổ Nhơn gồm 36 con. Ảnh sưu tầm.

Bán Cổ Nhơn sáng mồng 3 tết Tân Sửu 2021

Xổ Cổ Nhơn xuân Tân Sửu 2021 (khoảng 13g30 và 19g30 mỗi ngày trong giai đoạn diễn ra trò chơi) ở nhà Văn hóa – khu Thể thao khu phố Thuận Thượng II, phường Hoài Xuân, thị xã Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định. Ảnh sưu tầm.

Dưới đây là toàn bộ bộ đề Cổ Nhơn (các câu thai) của xuân Tân Sửu 2021. Trước giờ mở bán, một câu thai (đã có sẵn đáp án từ trước bỏ trong hộp treo lên cột cờ ở trụ sở xổ Cổ Nhơn) sẽ được chọn ra từ bộ đề.

Dưới đây là chi tiết cụ thể của đề Cổ Nhơn xuân Tân Sửu 2021 từng ngày cùng đáp án:

Sáng 30 tháng Chạp năm Canh Tý 2020 – câu 5

Canh Tý qua, Tân Sửu đã về
Hoài Nhơn nhộn nhịp khắp đường quê
Toàn dân sung túc vui xuân mới
Thái bình, phấn khởi tựa ngàn huê.

–> Xổ con chuột (Tất Khắc): “Canh Tý qua”.

Chiều 30 tháng Chạp năm Canh Tý 2020 – câu 7

Bình Định có đá Vọng Phu
Trung Lương bến đợi, sóng Cù lao Xanh
Đèo Nhông, Cổ tháp ai xây
Bên kia Thủ Thiện bên này Dương Long

–> Xổ con nai (Nguyên Kiết): giải thích “kiết” là đẹp (??!), ứng với các thắng cảnh của tỉnh Bình Định.

Sáng mồng 1 tháng Giêng xuân Tân Sửu 2021 – câu 1

Mừng xuân Tân Sửu quê nhà
Sum vầy hạnh phúc, đậm đà tình thân
Vinh hoa phú quý đến gần
Bình an, thịnh vượng vạn phần tươi vui.

–> Xổ con kỳ lân (Thiên Thân): “đậm đà tình thân“, kỳ lân là một trong tứ linh, mong ước bề trên phù hộ độ trì cho một năm mới an khang thịnh vượng.

Chiều mồng 1 tháng Giêng xuân Tân Sửu 2021 – câu 2

Chúc mừng xuân mới quê hương
Đẩy lùi đại dịch, bốn phương thanh bình
Công, nông, thương mại phồn vinh
Dân giàu nước mạnh vươn mình bay cao.

–> Xổ con hạc (Trọng Tiên): mong tổ tiên phù hộ độ trì đẩy lùi dịch bệnh, quốc thái dân an.

Sáng mồng 2 tháng Giêng xuân Tân Sửu 2021 – Câu 14

Mùng năm Kỷ Dậu oai hùng
Đống Đa chiến địa phất tung cờ đào
Quân Quang Trung thế ngút cao
Càn Long phục nể lược thao phi thường

–> Xổ con công (Phùng Xuân): “Mùng năm Kỷ Dậu” là mùa xuân đầu tiên năm 1789.

Chiều mồng 2 tháng Giêng xuân Tân Sửu 2021 – câu 15

Nước sông trong dò lòng dâu bể
Tiếng anh hùng tạc để nghìn thu
Cờ bay kiếm bạt quân thù
Biên thành gót ngọc ba thu sáng ngời

–> Xổ con thỏ (Nguyệt Bửu): câu thai nói về hai vị nữ anh hùng dân tộc Hai Bà Trưng, tấm gương của Hai Bà sáng ngời như ánh trăng.

Sáng mồng 3 tháng Giêng xuân Tân Sửu 2021 – câu 16

Bình Đê, Phú Cũ hai đầu
Tam Quan bến cảng, đối cầu Bồng Sơn
Ai về thị xã Hoài Nhơn
Chung tay kiến thiết đẹp hơn quê mình.

–> Xổ con cọp (Khôn Sơn): “đối cầu Bồng Sơn“

Chiều mồng 3 tháng Giêng xuân Tân Sửu 2021 – câu 9

Bạch Đằng bãi cọc sóng xô
Giặc lâm thủy chiến cơ đồ dựng xây
Ngàn năm Bắc thuộc từ đây
Chủ quyền đã có, xứ quyền xưng Vương.

–> Xổ con mèo (Chỉ Đắc/ Chí Đắc): chiến thắng Bạch Đằng mang hàm ý đắc thắng, đắc chí.

Sáng mồng 4 tháng Giêng xuân Tân Sửu 2021 – câu 11

Xuất thân danh sỹ Bắc Hà
Thông thiên sử lược nhắc là họ Ngô
Vương triều thối nát đành vô
Phò quân Nguyễn Huệ cơ đồ dựng xây

–> Xổ con cu (Song Đồng): “họ Ngô” ở đây là Ngô Thì Nhậm thực hiện hai nhiệm vụ quan trọng – phù Lê (phò Lê), diệt Trịnh.

Chiều mồng 4 tháng Giêng xuân Tân Sửu 2021 – câu 13

Vọng Phu thuộc dãy núi Bà
Phước Sơn cao ngất gọi là núi Ông
Quy Nhơn biển nhớ hoàng hôn
Trời văn đất võ say hồn cố nhân.

–> Xổ con kỳ lân (Thiên Thân): con vật trong tứ linh, ứng với vùng đất “trời văn đất võ” Bình Định.

Sáng mồng 5 tháng Giêng xuân Tân Sửu 2021 – câu 3

Tân Sửu xuân cầu chúc bình an
Quê hương đất nước mãi an khang
Muôn nhà năm mới nhiều tài lộc
Công danh thành đạt, chúc vinh quang

–> Xổ con chuột (Tất Khắc): lời chúc xuân hi vọng nhanh chóng (“tất khắc”) vượt qua đại dịch, đất nước ấm no hạnh phúc.

Chiều mồng 5 tháng Giêng xuân Tân Sửu 2021 – câu 26

Gia Long cõng rắn cắn gà
Bị Tây Sơn đuổi, chạy ra nước ngoài
Năm lần bảy lượt giương oai
Rạch Gầm – Xoài Mút sóng nhoài quân Xiêm.

–> Xổ con quạ (Cửu Quan): trận Rạch Gầm – Xoài Mút diễn ra trên sông Tiền, thuộc dòng Cửu Long.

*** Lời bình của tác giả bài viết:

Rất tiếc là có nhiều đề nhà cái (đơn vị tổ chức trò chơi) đã không đưa ra đáp án hay lời giải thích hợp lý so với câu thai, quá khiên cưỡng, “cưỡng từ đoạt lý”, không có ý nghĩa đố chữ hoặc liên quan tới những câu chuyện lịch sử địa lý văn hóa mà một trò chơi dân gian vốn nên có và được lưu giữ.

Advertisement

Trò chơi dân gian Cổ Nhơn ở Bình Định

Có thể nói không ngoa, rằng nếu thiếu Cổ Nhơn thì ngày tết ở quê mình sẽ mất đi linh hồn và bản sắc riêng của nó!

Cổ Nhơn là trò chơi dân gian từ xưa còn lưu truyền đến ngày hôm nay và chỉ xuất hiện trong dịp tết. Trò chơi này có ở thị trấn Bồng Sơn và một số xã lân cận như Hoài Đức, Hoài Tân, Hoài Thanh,…, thuộc huyện Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định.

Trò chơi thường bắt đầu vào ngày cuối cùng của năm cũ (29, 30, hay 31 tháng Chạp âm lịch) và kết thúc vào ngày mồng 4, 5 hoặc 6 tháng Giêng âm lịch của năm mới.

Cổ Nhơn được hiểu là “người xưa”, nghe nói là có từ trước giải phóng năm 1975, sau đó biến mất một thời gian, vài năm trở lại đây lại được gầy dựng lại. Trò này cũng tương tự như chơi xổ số hoặc bầu cua tôm cá, nhưng có nhiều sự khác biệt. Thay vì các dãy số trong vé số, hay 6 con vật trong bầu cua tôm cá gà nai, thì ở đây sẽ có tổng cộng 36 “con”. Sở dĩ “con” được đặt trong ngoặc kép, vì trò Cổ Nhơn có thêm “hòn đá”. Mỗi con đều có tên chữ rất hay và mang ý nghĩa riêng, ví dụ hòn đá có tên là Trân Châu.

36 “con” trong Cổ Nhơn gồm: 01 cá trắng (Chiếm Khôi), 02 ốc (Bản Quế), 03 ngỗng (Vinh Sanh), 04 công (Phùng Xuân), 05 trùn (Chí Cao), 06 cọp (Khôn Sơn), 07 heo (Chánh Thuận), 08 thỏ (Nguyệt Bửu), 09 trâu (Hớn Vân), 10 rồng bay (Giang Từ), 11 chó (Phước Tôn), 12 ngựa (Quang Minh), 13 voi (Hữu Tài), 14 mèo (Chỉ Đắc), 15 chuột (Tất Khắc), 16 ong (Mậu Lâm), 17 hạc (Trọng Tiên), 18 kỳ lân (Thiên Thân), 19 bướm (Cấn Ngọc), 20 hòn đá (Trân Châu), 21 én (Thượng Chiêu), 22 cu – chim cu (Song Đồng), 23 khỉ (Tam Hòe), 24 ếch (Hiệp Hải), 25 quạ (Cửu Quan), 26 rồng nằm (Thái Bình), 27 rùa (Hỏa Diệm), 28 gà (Nhựt Thăng), 29 lươn (Địa Lương), 30 cá đỏ (Tỉnh Lợi), 31 tôm (Trường Thọ), 32 rắn (Vạn Kim), 33 nhện (Thanh Tiền), 34 nai (Nguyên Kiết), 35 dê (Nhứt Phẩm), 36 yêu – yêu quái (An Sỹ).

Vào mỗi ngày diễn ra trò chơi, mỗi buổi sáng và chiều sẽ có một đề bài, gọi là câu thai. Câu thai thường là 4 câu thơ thể theo thể lục bát hoặc song thất lục bát, trong đó có ẩn chứa con vật sẽ xổ.

Ví dụ câu thai sáng mồng một Tết Giáp Ngọ 2014 như dưới đây:

Thì xổ ra con mèo (Chỉ Đắc). Hoặc câu thai chiều mồng một:

Thì xổ ra con chó (Phước Tôn).

Buổi sáng đề xổ vào khoảng 12g30 đến 13g, còn buổi chiều vào khoảng 18g30 đến 19g. Mỗi buổi khi có câu thai mới, đáp án được bỏ trong một chiếc hộp và treo trên một cây cột cao như cây nêu, đặt ở giữa sân rộng, thường là nhà văn hóa hoặc sân vận động. Đến giờ xổ, người đại diện sẽ hạ chiếc hộp xuống và mở ra trước mắt nhiều người xem, kèm theo lời giải thích trực tiếp về con vật ẩn chứa trong câu thai.

Người chơi Cổ Nhơn muốn mua bao nhiêu con, bao nhiêu tiền cũng được. Mua 1, nếu trúng sẽ nhận được gấp 25 lần. Riêng người bán Cổ Nhơn thì nhận được 27 lần nếu có người mua trúng, chung cho người trúng 25 và còn lời 2 lần. Con vật xổ trong buổi trước đó sẽ không được xổ lại trong buổi kế tiếp. Ngoài ra, con trùn được xem là Ông Tổ của trò Cổ Nhơn, do đó, người cầm cái Cổ Nhơn cũng sẽ không bao giờ xổ con này, trừ khi, muốn cho trò Cổ Nhơn bị dừng vĩnh viễn. Vì vậy, ở mỗi buổi chơi, trừ buổi đầu tiên, sẽ chỉ còn lại 34 con vật, người chơi phải tính toán, và suy nghĩ theo câu thai để nghĩ ra số lượng con vật nên mua để có khả năng trúng cao mà vẫn phải còn lời.

Ngày xưa, trò Cổ Nhơn là một trò chơi trí tuệ và đầy ý nghĩa, bởi mỗi câu thai đề ra là ẩn chứa tên con vật ý nghĩa ở trong đó. Mỗi con vật đều có bộ (nhóm) riêng của mình, tổng cộng được chia làm 9 bộ:

Tứ Trạng Nguyên: cá trắng, ốc, ngỗng, công
Ngũ Hổ Tướng: trùn, cọp, heo, thỏ, trâu
Thất Sinh Lỹ: rồng bay, chó, ngựa, voi, mèo, chuột, ong
Nhị Đạo Sỹ: hạc, kỳ lân
Tứ Mỹ Nữ: bướm, hòn đá, én, cu
Tứ Hảo Mạng: khỉ, ếch, quạ, rồng nằm
Tứ Hòa Thượng: rùa, gà, lươn, cá đỏ
Ngũ Khất Thực: Tôm, rắn, nhện, nai, dê
Ni Cô: yêu

Mỗi con vật lại có con Thối Thân (thế thân) riêng của nó: cá trắng – trùn, ốc – ong, ngỗng – rắn, công – ngựa, cọp – hạc, heo – ếch, thỏ – hòn đá, trâu – nhện, rồng bay – kỳ lân, chó – chuột, voi – mèo, bướm – rùa, én – cu, khỉ – cá đỏ, quạ – dê, rồng nằm – tôm, gà – lươn, nai – yêu.

Ảnh sưu tầm

Sở dĩ có điều này là vì ngày xưa, Cổ Nhơn đã xổ một con bất kỳ thì con Thối Thân sẽ không được xổ nữa. Nhưng ngày nay thì lại khác, đề vẫn có quyền xổ con Thối Thân.

Ngày nay, Cổ Nhơn mang tính chất ăn thua, may rủi nhiều hơn. Một câu thai ẩn chứa nhiều con vật có khả năng được xổ ra, rồi xổ lại con đã xổ, xổ con Thối Thân, nên phần nào đã mất đi ý nghĩa của nó. Tuy nhiên, Cổ Nhơn vẫn là một trò chơi dân gian mang tính chất độc đáo, riêng biệt và thể hiện linh hồn và bản sắc của vài vùng trong huyện Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định, là trò chơi được cả già trẻ lớn bé mong chờ vào mỗi dịp Tết đến Xuân về.

Tiếc thay, vài con sâu làm rầu nồi canh. Vì hơn thua, được mất, vì cái lợi của riêng mình mà nhiều người đã xem đây là dịp để kiếm chác, tư lợi cho bản thân, để rồi, năm nào, bên cạnh niềm vui về mặt tinh thần cũng là đòn đau của nhiều cá nhân ham mê cờ bạc.

*** Cập nhật ngày 10/02/2014

Nhờ độc giả N.T.B mà mình biết thêm trò Cổ Nhơn này không chỉ có tại huyện Hoài Nhơn, mà còn có ở thị xã An Nhơn, huyện An Nhơn, Bình Định.

Cổ Nhơn ở An Nhơn có một số điểm khác với Cổ Nhơn ở Hoài Nhơn hiện tại, như có tới 40 “con”, bao gồm 36 “con” trên và 37 Ông Trời, 38 Ông Địa, 39 Thần Tài, 40 Ông Táo. Trò chơi diễn ra khoảng từ 26 tháng Chạp âm lịch đến hết mồng 10 tháng Giêng âm lịch. Mua 1 ăn được 30. Có năm mỗi ngày sổ tới 3 đề.

Ngoài ra, mình mới đọc được một thông tin cũ, rằng trò Cổ Nhơn là trò chơi dân gian cổ tồn tại từ rất xưa ở các tỉnh Nam Trung bộ, nhưng chưa rõ lắm.